تغییرات روند مد زیورآلات طلا و جواهر ایرانی در نیم قرن اخیر
در استفاده از طلا و جواهر در هر جامعه‌ای بـا تفاوت‌های سلیقه‌ای روبرو هستیم و این تفاوت‌ها در مصرف طلا از نوع تربیت و ایدئولوژی و آرمان‌ها و افکار انسان‌ها سرچشمه می‌گیرد. گفتار، رفتار، پوشش، مد و استایل و غـیره همگی خبر از نوع دیدگاه و نگرش افراد می‌دهند.
نوع پوشش و آراستن خویش از دیرباز تا کنون مورد توجه هـمه طبقات و افراد جامعه اعم از فقیر و غنی بوده است. در طول تاریخ همیشه زیورآلات طلا و جواهر برای آراستن و نمادی از قدرت و ثروتمند‌ی بوده و هست.
استفاده پادشاهان و افراد صاحب قدرت و ثروت از زیورآلات و جواهرات فاخر یا استفاده مردم عامی از زیورآلات طلا و پیشکش‌کردن آن‌ها به یکدیگر از زمان باستان تا کنون، دلیلی بر این مدعا است که طلا و جواهر و یا هرنوع زیور گرانبها همیشه همراه انسان در طول دوران زندگیش خواهد بود.
در ایام کهن در امپراطوری‌های باستان، پادشاهان با زیورآلاتشان دفن می‌شدند و اعتقاد بر این بـود که این ثروت پس از مرگ همچنان به پادشاهان درگذشته قدرت وعظمت و شکوه می‌دهد.
از دیرباز، ایجاد تنوع و ساخت زیوری زیبا و ارزشمند آرزوی سازندگان بوده و قریب به اتفاق سازندگان نامدار سعی‌کرده‌اند که از قدرت تجسم و قـوه تـخیل خویش طرحهای ماندگاری به یادگار بگذارند و رویای خویش را جاودانه کنند. ساختن تاج‌های فاخر و نشاندن گوهرهای قیمتی روی آن‌ها و یا ساختن تندیس‌هایی از طلا و حتی انگشترهای جواهرنشان برای پادشاهان و افراد صاحب ثروت در ایام کهن نـیز گواهی بر این مدعا است.
لذا سعی ما بر این است روند تغییر مد در نیم قرن اخیر در ایران به‌صورت مختصر آورده شود تا مسیر کلی این تغییرات مشخص شود. تغییر روند مد در طلا و جواهر به تفکیک هر دهه مورد بررسی قرارگرفته است.
گرایش به زیبایی و آراسـتن خویش، از ابتدای خلقت بشر همراه او بوده است. زیورآلات یافت‌شده از زمان غار‌نشینی تا به امروز تاییدی بر این مدعاست.
با پیشرفت بشر در صنعت و فـناوری و تـكامل‌یافتن فکر انسان در طول تاریخ، اشکال و نوع جنس زیورآلات نیز دچـار تغییرشده و همراه با زیبایی، دارای ظرافت بیشتری شده است. این تغییرات و زیباترشدن در طول زمان را می‌توان «مد» نامید.
مد تحت‌تاثیر اوضاع فرهنگی و اجـتماعی جـامعه در یک دوره زمـانی مشخص شکل می‌پذیرد. برای مد (Fashion) تعریف دیگری نیز ارایه شـده است: «شیوه رفتاری که به‌طور موقت توسط بخش مشخصی از اعضای یک گروه اجتماعی اتخاذ می‌شود. به این دلیل که آن رفتار انـتخابی را از نـظر اجـتماعی برای آن زمان و موقعیت مناسب تشخیص می‌دهند».
مد خود معلولی است از عللی مـانند گرایشات فكری، علایق و سلیقه‌ها، تحصیلات، موقعیت جغرافیایی، سنت‌ها و باورها و همزیستی در جوامع كه جمع عوامل یادشده، تلفیقی از دگـرگونی فكری و زیباتر اندیشیدن می‌گردد.
زیورآلات همیشه بیانگر جایگاه و موقعیت اجتماعی فرد در جامعه بوده و می‌توانند دیدگاه و نـوع تـفكر و گرایشات فكری و اقتصادی و همچنین نوع نگرش به‌زندگی در هر طبقه اجتماعی باشند.
با نگاهی اجـمالی بـه‌روند تـغییرات مد در طول ۵۰ سال اخیر به بررسی نوع نگرش و سیر تکاملی مد در مقوله زیورآلات طلا و جـواهر در ایران مـی‌پردازیم.
نکته۱: در طبقات اجتماعی مختلف، کسانی هستند که گرایش‌های طبقات فکری بالاتر و یا پایین‌تری نـسبت بـه طـبقه اجتماعی فعلی خود دارند و رفتار طبقات مختلف را انجام می‌دهند. این افراد موضوع گزارش نیستند و مـبحث گـزارش، قریب به اتفاق افراد مقبول آن طبقه مورد بحث هستند.
نکته۲: فارغ از هر نـوع گـرایش فکری و عقیدتی و با نظری بی‌طرف، صرفاً به گزارش تغییرات رفتاری طبقات مختلف جامعه در مورد استفاده از زیورآلات در بـازه زمـانی مشخص پرداخته شده و هیچ نیت و تلاشی در جهت ارزیابی عقاید و تفکرات اقشار مـختلف جـامعه در کار نیست.
طلا فروشی قدیمی
مد و استایل زیورآلات دهه ۴۰ و ۵۰ ایران
در اوایل دهه ۴۰ و با توجه به‌وجود‌آمدن شرایط جدید اجتماعی در کشور، سه گروه با سه طـرز فـكر پدیدآمـد.
طلا و جواهر طبقه پایین
گروه اول طبقه پایین جامعه بودند و معمولاً از زیورآلات طلا به‌صورت اندك استفاده‌می‌كردند. این طـبقه اسـتفاده از طلا برای مردان را مذموم دانسته و استفاده از زیورآلات را برای زنان صرفاً درحضور همسر بلامانع می‌دانستند، پس سازندگان و طـراحان زیورآلات صـرفاً باید برای زنان طراحی می‌كردند و مردان در این گروه جایی نداشتند.
در این گروه (جز سـاخت زیورآلاتـی مانند انگشترهای نقره و یا انگشترهای نقره همراه بـا عـقیق و فـیروزه) دیگر جایی برای ساخت ساعت طلا، سـنجاق كروات، زنـجیرگردن، دستبند و پلاك دست، انگشترهای جواهر و یا انگشترهای طلا و … برای مردان نبود.
برای خانم‌ها نـیز بـه‌دلیل گرایش‌های فكری، اكثر زیورآلات به‌صورت زنـجیر و پلاك‌سـینه كه مـعمولاً بـا دعـاهای یا نام‌های مذهبی حك شده بود، اسـتفاده مـی‌شد (در بسیاری از موارد استفاده از این زیورآلات در اماكن خاص گناه شمرده می‌شد).
طراحی این زیورآلات به طراحی اعراب و هـندی‌ها نـزدیك شده و دچار دوگانگی بود. از طرفی سـاخت زیورآلات به‌سبك عربی و هندی نـیاز بـه‌طلایی با وزنی سنگین داشت و از طـرفی نـبود قدرت مالی در این طبقه باعث شد زیورآلاتی با وزنی سبك و با دستمایه هندی و یا عـربی سـاخته شود.
اكثر افرد این طبقه اجـتماعی طـلای زرد را بـه طلای سفید یا پلاتـین تـرجیح می‌دادند و طلای سفید را هـم‌پای بـدل دانسته و طلای زرد را واقعی می‌پنداشتند. امروزه نیز افراد متعلق به این گروه بر عقیده خویش پایبند هـستند و از طلای سفید و پلاتین کمتر استفاده‌می‌كنند.
زیورآلات اسـتفاده شـده در طـبقه پایین جامعه:
زنجیرهای بلند و معروف نـخودی، زنجیرهای گیس‌بافت، زنجیرهای ماری گردنبندهای زنجیربافت و …
آویز و پلاك‌های سینه با طرحهای قلب یا كعبه و به اشكال هـندسی حـكاكی شده با نام‌های مذهبی و ادعیه، آویزهـایی بـا سـنگ عـقیق جگری یا عقیق زرد با دعـای شـرف شمس، آویزهایی با سنگ فیروزه كه دور آن طلا گرفته شده بود، آویزهایی به سبك كامئو ولی با اشكال مذهبی و آویزهـایی بـا نـام صاحب زیور.
گردنبندهای مروارید غلطان (بـه‌ندرت)، مـرواریدهای بـلیستر، مـرواریدهای‌كشی، شـبه مـرواریدها و مرواریدهای بدلی گردنبندهایی از فیروزه و یا عقیق به‌صورت رج‌شده.
النگوهای مفتولی توخالی و یا تو‌پر و یا النگوهای پهن توخالی میناكاری‌شده. (در این طبقه اجتماعی زیاد بودن النگو در دست نشانه ثروتمندتر بودن است)
دستبندهای زنجیری و یا پهن النگو مانند
گوشواره‌های حلقه‌ای، كشكولی، هندی یا سكه‌ای
انگشترهای ساده یا همراه با عقیق، فیروزه و لعل
طلا و جواهر در طبقه متوسط
گروه دوم طبقه متوسط بودند که اکثریت جامعه را تشکیل‌می‌دادند. تغییر روند مد هـمراه بـود با تغییر رویكرد فكری جامعه كه با افزایش و ایجاد طبقه به‌اصطلاح روشنفكر جامعه كه اكثراً برای ادامه تحصیل به دو سمت شوروی و اروپا می‌رفتند همراه بود.
در ابتدا روشنفكران به‌نزدیكترین كشور یعنی شوروی مسافرت می‌كردند. قـریب به‌اتفاق این گروه با عقاید كمونیستی و ضد سرمایه‌داری آشنا شدند و پس از بازگشت به ایران درصدد القای آن افكار به اجتماع ایران بودند. همین طرز تفكر باعث شد كه طـبقه مـتوسط كم‌كم با تنها گروه فـكری آن زمان، یعنی چپ‌ها آشنا شوند و عقاید این گروه به اكثریت فایق آید و استفاده فراوان از زیورآلات طلا و جواهر را مایه خودنمایی و تجمل‌گرایی یا ثروت‌اندوزی و عامل بدبختی مردم معرفی‌كنند.
پس گرایش اكثـریت مـردم این طبقه به‌سمت عدم اسـتفاده یا اسـتفاده محدود از زیورآلات طلا و جواهر سوق پیداکرد. به‌همین خاطر اكثر تولیدات سازندگان در آن زمان در ایران بسیار محدود گردید و به‌دلیل عدم رغبت مردم در خرید، تنوع تولید بسیار كم شد.
این دوره نیز زیاد دوام نیاورد و مسافرت قشر دیگری از روشنفكران بـه‌سمت اروپا و آمـریكا و آشنایی با پیشرفت‌های آن‌ها عامل انتقال مد به ایران شد. گرایشات فكری این طبقه باعث‌گردید كه مد و تغییرات آن در ایران رو به پیشرفت و دگرگونی گذارد و حداقل در كپی‌برداری از مد همگام با سایر ملل باشد.
در این زمان بـسیاری از كشـورها، طراحی مد را بر اساس اصول ارگانیك قراردادند و طرح‌هایی از انگشتر شبیه به گل و گوشواره‌هایی با دستمایه‌ای از حلزون یا آویزهایی به‌شكل پرندگان و پروانه‌ها طراحی شد.
اغلب طراحان و سازندگان با استفاده از تكنیك ظریف مـیناكاری، طـرحهای هـنرمندانه‌ای خلق‌می‌كردند، به‌ویژه زمانی كه این طرح‌ها با سنگ‌های جواهر همراه شد. تذهیب و مرصع‌كاری طلا نیز كمك شـایانی بـه خلق و ایجاد آثار زیبا می‌کرد.
البته باید توجه داشت كه قشر مرفه بـا مـسافرت بـه اروپا، امریكا و سرزمین‌های شرقی مانند هندوستان، از زیورآلات تولیدی و مدهای آن دیار بهره‌مند بودند. طبقه مرفه همچنان از جواهرات روز استفاده می‌كردند و زیورآلات آن‌ها می‌‌توانست نمونه‌ای باشد برای تولیدات بهتر در ایران و الهام‌گرفتن طبقه متوسط از این گروه.
بـخشی از طلا و جواهر استفاده شده در طـبقه مـتوسط عبارت بودند از:
زنجیرهای طنابی، زنجیرهای طرح رولكس، زنجیرهای ماری گردنبندهای زنجیربافت درشت، زنجیرهایی كه به آن‌ها سكه آویز بود.
آویز و پلاك‌های سینه با طرحهای فانتزی و اشكال ارگانیك مانند گل، پرنده و حیوانات و همچنین پلاك‌هایی بـا تصاویر مذهبی یا اشكال هندسی حكاكی شده با نام‌های مذهبی و ادعیه، آویزهایی با سنگ عقیق جگری یا عقیق زرد با دعای شرف شمس و آویزهایی با سنگ فیروزه كه دور آن قاب طلا گرفته شده بود، آویزهایی بـه‌سبك كامـئو با اشكال مختلف و به‌ندرت الماس‌های تراش‌خورده، زمرد و یاقوت‌های قرمز یا كبود كه گل‌آویز محسوب می‌شد و سایر گوهرهای نیمه‌گرانبها.
انگشترهای فانتزی و یا حلقه‌های ازدواج كه با تعدادی الماس كوچك تزیین شده بود.
گـردنبندهای مروارید غلطان، مرواریدهای بلیستر، مرواریدهای كشی، شبه مرواریدها و مرواریدهای بدلی گردنبندهایی از فیروزه و یا عقیق به‌صورت رج یا تعداد.
دستبندهای زنجیری یا پهن النگو مانند و پلاك دست‌ها
گوشواره‌های حلقه‌ای، كشكولی، هندی و سكه‌ای یا به اشـكال فـانتزی مانند ماه، قلب، خورشید و یا جواهر.
انگشترهای ساده یا همراه با عقیق، فیروزه و لعل
النگوهای مفتولی توخالی و تو‌پر یا النگوهای پهن توخالی میناكاری شده
مصنوعات طلا در طبقه مرفه ایران
طبقه مرفه كه در هر اجـتماعی اقـلیت را تـشكیل‌می‌دهند از تمام مزایای تغییر روند مد بـهره‌مند بـودند و اكثراً از جواهرات استفاده می‌كردند. این گروه با سفارش جواهرات فاخر، گرانبها و زیبا به‌كمك گوهرهای درخشنده مانند الماس، زمرد، یاقوت، فیروزه و مروارید صـاحب زیورآلات طلا و جواهر بسیار زیبا می‌شدند.
اکثر زیورآلات طلا و جواهر استفاده شده در این گروه عـبارت بـودند از :
انگشترهای فانتزی، انگشترهای میناکاری شده، انگشترهای جواهرنشان، انگشترهایی با نگین الماس، انگشترهایی با نگین زمرد، انگشترهایی با نگین یاقـوت کـبود یا قـرمز، انگشترهایی با مروارید و …
گوشواره‌های فانتزی ارگانیک دیزاین، گوشواره‌های میناکاری شـده، گوشواره‌های جواهر مانند گوشواره‌های با نگین الماس، زمرد، یاقوت، مروارید و …
دستبندهای زنجیری، فانتزی، ارگانیک دیزاین، جواهرنشان و …
زنجیرهای درشت و بـلند، زنـجیرهای فـانتزی
آویزهای درشت همراه با جواهر و آویزهای فانتزی و …
سرویس‌های جواهر یا ساده درشـت‌نما
در این طـبقه اجتماعی از النگو به‌ندرت استفاده می‌کردند.
طلا و جواهر در دهه ۶۰ و ۷۰ ایران
در دهه ۶۰ با تغییر رویکرد فكری جامعه، همچنین شروع جنگ تـحمیلی و تـبعات اقـتصادی آن، استفاده از زیورآلات بسیار محدودتر شد و گرایش جامعه به‌سمت استفاده محدود از زیورآلات سوق پیداکـرد.
طلا و جواهر جزو کالاهای لوکس و تجملی محسوب‌گردید و تجمل‌گرایی مذموم شد. در این سال‌ها به دلیل فشار اقتصادی و راغب نبودن عـامه بـه استفاده زیاد از زیورآلات، اکثر طرحهای موجود در بازار کپی‌برداری از طرحهای اروپایی، هندی و عربی بود و تقریباً طرح‌ها بازتولید مـدل‌های قـبلاً ساخته شده بود.
با ورود رسانه‌های مختلف و آشنایی طبقات جامعه با طرحهای مختلف اروپایی بـه‌ویژه ترکیه، تـغییرات محسوسی ایجادشد. راه‌یافتن فیلم‌های ترکیه‌ای از طریق ویدئو به خانه‌ها، باعث شد مدل‌های ترک به‌سرعت در بـازار ایران پراکـنده‌شده و مورد استقبال قرارگیرد.
مدل‌های مختلف آویزهای فانتزی، گوشواره‌های نمادار ولی توخالی با وزن‌های پایین، زنـجیرهای فـانتزی زیبـا، سرویس‌های مختلف نمادار و … همه باعث‌گردید تا بازار خرید و فروش در ایران رونق چشمگیری بیاید.
در این دوره به‌علت پیشرفت فناوری و تـولید دستگاه‌های ساخت طلا به‌صورت تو خالی و با کیفیت در اروپا و امریکا، اکثر مصنوعات بـا وزنـی سـبک و قابل خرید برای افراد در طبقات مختلف جامعه تولیدگردید و به‌همین علت، طبقات پایین‌دست جامعه نیز می‌توانستند از این زیورآلات بهره‌مند شـوند، ولی همچنان از طرحهای ذکرشده در قبل نیز استفاده می‌کردند.
عدم آشنایی و نبود متخصص و سـرمایه‌گذار در کشور، این امکان را نمی‌داد که طراحان و سازندگان با فناوری روز آشنا شوند. در نتیجه اکثر مصنوعات زیبا وارداتی بـود و طـراحی و ساخت زیورآلات صرفاً به‌صورت کاملاً سنتی و دستی، با طرحهای قبلی ادامه پیدا کرد و پیشـرفت قـابل توجهی در زمینه طراحی وقوع نیافت.
طلا و جواهر رایج مـورد اسـتفاده این دوره بـرای طبقات مختلف عبارت بودند از:
زنجیرهای ونیزی، فـیگارو، رولکـس، دیسکو، طنابی، ماری، فانتزی و غیره با طول‌ها و ضخامت‌های مختلف.
آویز و پلاك‌های سینه بـا طـرحهای فانتزی یا اشکال و دعاهای مذهبی یا بـا اشـكال هندسی و حـكاكی‌شده بـا مـوضوعات و اشکال مختلف، آویزهایی با سنگ‌های رنـگی و …
گـوشواره‌های فانتزی و یا حلقه‌ای با اشکالی زیبا و تو خالی
دستبندهای زنجیری نمادار تـوخالی بـا طرحهای بسیار متنوع. در بسیاری از موارد آویزهـای کوچکی از این دستبندها آویز می‌شد.
انـگشترهای فانتزی و انگشترهای نگین‌دار مانند عـقیق و فـیروزه و حلقه‌های ازدواج با طرحهای متنوع.
النگوهای دستبندی و فنری، مفتولی، پروفیلی، توخالی، آینه‌ای و …
سـرویس‌های مختلف طنابی، نگین‌دار، تراش فـانتزی و… بـا بـرندهایی مانند رولکس، کـارتیه و فـیگارو
زیورآلات در دهه ۸۰ و ۹۰ ایران
در این دوره با تـوجه بـه‌کاربرد زیاد رایانه در کشورهای صاحب‌نام در تولید طلا جواهر و توانایی ایجاد طرحهای متنوع، کارهای بسیار زیبایی سـاخته شـد که دارای ویژگی‌های ظرافت، زیبایی، وزن سبک و درنـتیجه قـابلیت خرید بـرای اکـثر اقـشار جامعه بود.
تجار و سازندگان ایرانی نیز به فکر افتادند که از این طرح‌ها در بازار ایران استفاده کنند. برای عرضه این طرح‌ها به بازار طلا و جواهر، دو راهـکار وجود داشت:
یکی، ورود این کارها از اروپا و جنوب‌شرق آسـیا و دوم کـپی‌برداری و سـاخت این طـرح‌ها در ایران بود. بسیاری از سـازندگان تـصمیم‌گرفتند که گزینه دوم یعنی کپی‌برداری و ساخت این طرح‌ها در داخل را دنبال‌کنند، هرچند بسیاری از این کارها به‌دلیل لحاظ‌نکردن ظرافت درساخت، در عمل رقـبت مـصرف‌کننده به خرید کارهای خارجی را بیشتر می‌کرد.
بـا تـوجه بـه‌عدم اسـتقبال از کـارهای کپی‌برداری‌شده با کیفیت اشاره شده، سازندگان داخلی برآن شدند که فناوری ساخت خود را به‌روزتر کنند که این خود، عامل افزایش هزینه ساخت می‌شد و باز اقشار پایین جامعه با مـشکل مواجه می‌شد. با توجه به‌مشکلات تولید طرحهای کپی‌برداری شده، طراحان و سازندگان به طراحی روی آوردند، اما چون تجربه و تخصص کافی در این زمینه وجود نداشت، با تغییرات اندکی شروع به دوباره‌سازی همان طـرحهای قـدیمی کرده‌اند (که همچنان در بازار موجود است.
در این بین، افزایش قیمت پایه طلا نیز مزید بر علت شده تا عملاً بخش‌های طراحی، ساخت، عرضه و خرید و فروش محصولات طلا و جواهر با رکود همراه بـاشد، ولی طبقه متوسط در پاره‌ای اوقات و طبقه مرفه همچنان امکان خرید این محصولات را دارند.
اكثر مصنوعات استفاده شده در این دوره برای جواهرات طبقات مختلف عبارت بودند از:
زنجیرهای جـدید و ظـریف در مدل‌ها، رنگ‌ها و سایزهای متنوع و هـمچنین کـارهای قدیمی‌تر مانند ونیزی، فیگارو، رولکس، دیسکو، طنابی، ماری و غیره
آویز و پلاك‌های سینه با طرحهای فانتزی یا اشکال و رنگ‌های مختلف و ادعیه مذهبی یا اشكال هندسی حكاكی شده بـا مـوضوعات و اشکال مختلف، آویزهایی بـا سـنگ‌های رنگی و …
گوشواره‌های فانتزی و ظریف در مدل‌ها و رنگ‌های مختلف و حلقه‌ای با اشکالی زیبا و غیره
دستبندهای با طرحهای بسیار متنوع.
انگشترهای فانتزی، انگشترهای جواهر و انگشترهای نگین‌دار مانند عقیق و فیروزه، حـلقه‌های ازدواج بـا طرحهای متنوع
النگوهای دستبندی یا فنری، مفتولی، پروفیلی، توخالی، آینه‌ها و …
سرویس‌های مختلفی مانند زنجیری، تنیس، مام، ریختگی، نگین‌دار، تراش فانتزی، جواهر و …
در حال حاضر نیز شرکت‌ها و کارخانه‌های اندکی هـستند کـه از ایده و طرحهای خـود کمک‌گرفته و به ساخت زیورآلات با طراحی ایرانی می‌پردازند و اکثر کارگاه‌ها به‌کپی‌برداری کارهای خارجی (نرمال) می‌پردازند و در پیآمد آن، تـرجیح اکثر فروشندگان طلا و جواهر نیز عرضه محصولات خارجی است.
امروزه بـه‌دلیل گران‌شدن قـیمت طلا، هزینه‌های ساخت و هزینه‌های جانبی، بیشتر تولیدکنندگان یا در حال ساخت زیورآلات جواهر برای قشر مرفه جامعه هستند و یا کارهای بـسیار انـدکی به سبک بازار پسند (سبک – نمادار – کم‌هزینه) تولیدمی‌کنند. قشر پایین‌دست جامعه قدرت خرید زیورآلات را ندارد و قـشر مـتوسط نیز به‌ندرت دست به خرید می‌زند.
هزینه ساخت یک محصول ایرانی با مشابه خارجی آن برابری مـی‌کند، اما با کیفیت و طراحی پایین‌تر. در صورت تداوم این روند، بالغ بر نیمی از فعالان صـنعت طلا و جواهر اعم از طـراح، سـازنده، فروشنده و … دیگر در این صنعت جایی نخواهند داشت.
شهروز باباعلیپور
پژوهش هنر – پاییز ۱۳۹۲ – سال اول – شماره ۳